نهج البلاغه ما

وَ قَالَ (علیه السلام): لَا تَجْعَلُوا عِلْمَکُمْ جَهْلًا، وَ یَقِینَکُمْ شَکّاً؛ إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَ إِذَا تَیَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا. (حکمت 274)

و درود خدا بر او، فرمود: علم خود را نادانى، و یقین خود را شک و تردید مپندارید، پس هر گاه دانستید عمل کنید، و چون به یقین رسیدید اقدام کنید. (ترجمه محمد دشتی)

شرح حکمت :

راه پایدارى علم و یقین:
امام علیه السلام در این گفتار حکیمانه اش، به عالمان بى عمل اشاره کرده نخست مى فرماید: «علم خویشتن را جهل قرار ندهید»؛ (لاَ تَجْعَلُوا عِلْمَکُمْ جَهْلاً).
اشاره به اینکه هرچیزى آثارى دارد که از آثار آن مى توان آن را شناخت، هنگامى که اثر و خاصیت خود را از دست بدهد به منزله معدوم است؛ هرچند ظاهرآ وجود داشته باشد. قرآن مجید درباره انسانهایى که چشم و گوش دارند؛ اما آثارى که از چشم وگوش انتظار مى رود یعنى شنیدن و عمل کردن و دیدن و عبرت گرفتن، در کار آنها نیست، تعبیر به ناشنوا و نابینا کرده و حتى آنها را مردگان بى جانى شمرده است، مى فرماید: «(إِنَّکَ لاَ تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلاَ تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِینَ * وَمَا أَنْتَ بِهَادِى الْعُمْىِ عَنْ ضَلاَلَتِهِمْ إِنْ تُسْمِعُ إِلاَّ مَنْ یُؤْمِنُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ مُّسْلِمُونَ)؛ تو نمى توانى سخن خود را به گوش مردگان برسانى و نمى توانى صداى خود را به گوش کران برسانى در آن هنگام که پشت مى کنند و از سخنان تو مى گریزند * ونیز نمى توانى کوران را از گمراهى شان برهانى؛ تو فقط مى توانى سخن خود را به گوش کسانى برسانى که آماده پذیرش ایمان به آیات ما هستند و در برابر حق تسلیمند!».
امیرمؤمنان على علیه السلام نیز ثروت اندوزان بخیل و خودخواه را مردگان برخوردار از حیات ظاهرى مى شمرد و مى فرماید: «هَلَکَ خُزَّانُ الاَْمْوَالِ وَهُمْ أَحْیَاءٌ». به عکس، دانشمندانى را که از دنیا رفته اند و آثارشان در افکار و دلها باقى است زندگان جاوید مى داند و مى فرماید: «الْعُلَمَاءُ بَاقُونَ مَا بَقِیَ الدَّهْرُ أَعْیَانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَأَمْثَالُهُمْ فِی الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ». همانگونه که قرآن مجید نیز شهیدان را زندگان جاوید دانسته است. بنابراین این یک فرهنگ قرآنى و اسلامى است که هر موضوع بى خاصیتى در حکم معدوم است و به همین دلیل عالمانى که به علم خود عمل نمى کنند در کلام امام علیه السلام به منزله جاهلان شمرده شده اند.
به دنبال آن مى افزاید: «یقین خود را (نیز) شک قرار ندهید»؛ (وَیَقِینَکُمْ شَکّاً). روشن است کسى که یقین دارد به اینکه فلان غذا مسموم است و از آن مى خورد به منزله کسى است که شک دارد و از یقین بى بهره است. همچنین آنهایى که به قیامت یقین دارند و آماده آن نمى شوند، آثار منفى گناه را مى دانند ومرتکب مى شوند، به آثار مثبت اطاعت پى برده اند و ترک مى کنند، همه به منزله انسان هاى شکاکند. به همین دلیل امام علیه السلام در حکمت 126 از چندین گروه تعجب مى کند، قدر مشترک همه آنها این است که چیزى را مى دانند و یقین دارند ولى بر طبق آن گام برنمى دارند. آغاز آن حکمت چنین است «عَجِبْتُ لِلْبَخیلٍ».
سپس امام علیه السلام در پایان این سخن مى فرماید: «آنگاه که عالم شدید عمل کنید و زمانى که یقین کردید اقدام نمایید (تا علم و عمل شما هماهنگ گردد و تناقض میان باطن و ظاهر شما برچیده شود»؛ (إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَإِذَا تَیَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا). این نتیجه قطعى بیانى است که امام علیه السلام در آغاز فرمود؛ هرگاه بخواهیم علم ما جهل نشود باید عمل کنیم و هرگاه اراده کنیم که یقین ما تبدیل به شک نشود باید بر طبق آن رفتار نماییم.
این سخن را با حدیث دیگرى در همین زمینه پایان مى دهیم. «ابن عساکر» در تاریخ دمشق در شرح حال امیرمؤمنان على علیه السلام مى گوید: عمر به امام علیه السلام عرض کرد: «عِظْنى یا أبَا الْحَسَنِ؛ اى ابوالحسن مرا موعظه کن». امام علیه السلام به او فرمود : «لا تَجْعَلْ یَقینَکَ شَکّآ وَلا عِلْمَکَ جَهْلاً وَلا ظَنَّکَ حَقّآ وَاعْلَمْ أنَّهُ لَیْسَ لَکَ مِنَ الدُّنْیا إلّا ما أعْطَیْتَ فَأمْضَیْتَ وَقَسَمْتَ فَسَوَّیْتَ وَلَبِسْتَ فَأبْلَیْتَ، قالَ صَدَقْتَ یا أبَاالْحَسَنِ؛ یقین خود را شک قرار مده و علمت را جهل مکن و ظن خود را حق مپندار وبدان بهره تو از دنیا همان است که به تو عطا شده و استفاده کرده اى و قسمت تو شده و آن را تسویه کرده اى و پوشیده اى و کهنه و فرسوده ساخته اى». عمر گفت: راست گفتى اى ابوالحسن.

مکارم شیرازی، پیام امام امیر المومنین (ع)، حکمت 274