امام علی(علیه السلام) در خطبه 50 نهج البلاغه مى فرماید: (آغاز پیدایش فتنه ها، پیروى از هواها و هوسها و بدعتهایى است که با کتاب خدا مخالفت دارد)؛ «إِنَّمَا بَدْءُ وُقُوعِ الْفِتَنِ أَهْوَاءٌ تُتَّبَعُ وَ أَحْکَامٌ تُبْتَدَعُ(1) یُخَالَفُ فِیهَا کِتابُ اللهِ». آرى ریشه اصلى فتنه ها دو چیز است: پیروى از هواى نفس و احکام دروغین خودساخته که مخالف کتاب خداست.
بى شک اگر احکام قرآن در میان مردم حاکم باشد و اصالت قوانین اسلام حفظ شود و بدعتهاى ناروا در دین خدا نگذارند و همچنین در اجراى قوانین ناب الهى هوى و هوس را حاکم نکنند، فتنه اى پیدا نخواهد شد؛ چرا که این قوانین مجرى عدالت و حافظ حقوق همه مردم و بیانگر وظائف است. فتنه آن زمان شروع مى شود که فزون طلبى ها آشکار گردد و قوانین الهى در مسیر مطامع شخصى تحریف شود. حق و عدالت زیر پا بماند و افراد و گروهها وظائف الهى خود را فراموش کنند و به بدعتها روى آورند.
در واقع آنجا که با تحریف و تفسیرهاى غلط به هوى و هوس خود مى رسند، به سراغ آن مى روند و هر جا نیاز به جعل احکام تازه اى دیدند دست به دامن بدعت مى زنند. درست است که آن بدعتها نیز از هوا و هوسها سرچشمه مى گیرد ولى هوا و هوس و تمایلات شیطانى، گاه در نحوه تفسیر و اجراى احکام الهى نفوذ مى کند و گاه به صورت بدعتها و احکام مجعول نمود پیدا می کند؛ و به همین دلیل در کلام امام علی(علیه السلام) از یکدیگر جدا شده اند. به عنوان مثال مى توان به فتنه «بنى امیّه» _که در اسلام از بزرگترین فتنه ها محسوب مى شود_ اشاره کرد. آنها براى رسیدن به حکومت خودکامه خویش بر مرکب هوا و هوس سوار شدند. تا آنجا که توانستند در احکام اسلام تفسیر و توجیه نادرست روا داشتند و آنها را به سود منافع شخصى خود توجیه نمودند؛ و هر جا امکان نداشت دست به بدعت جدیدى زدند. «معاویه» خلافت اسلامى را با نیرنگ به چنگ مى آورد و بر اساس بدعتى جدید آن را در خاندان خود موروثى مى کند، «زیاد» را برادر خود مى خواند و براى یزید در حیات خود از مردم بیعت مى گیرد و سبّ و دشنام امیرمؤمنان على(علیه السلام) را که پاکترین و آگاهترین و بزرگترین شخصیت اسلام بعد از پیغمبر خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بود، در قلمرو حکومت خود، سنّت مى شمرد. خود و یارانش در ریختن خون عثمان شرکت مى کنند و سپس به خونخواهى او برمى خیزند.(2)

سپس مى‏ افزاید: (و گروهى چشم و گوش بسته و نادان، یا هواپرست آگاه، به پیروى آنان بر مى‏ خیزند و از هواها و هوسها و بدعتهاى آنان بر خلاف دین خدا حمایت مى‏ کنند)؛ «وَ یَتَوَلَّى(3) عَلَیْهَا رِجَالٌ رِجَالًا عَلَى غَیْرِ دِینِ اللَّهِ». در جمله بعد اشاره به ابزار این کار شده. ابزارى که در تمام طول تاریخ از سوى همه هواپرستان و جنایتکاران مورد استفاده قرار گرفته و به صورت یک سنّت همیشگى در آمده است. و آن این که آنها همیشه براى رسیدن به مقاصد خود حق و باطل را به هم مى‏ آمیزند و حق را سپرى براى حمایت از باطل و یا پوسته شیرین و جالبى براى پنهان کردن زهر باطل قرار مى‏ دهند. ایشان مى‏ فرماید: (اگر باطل از آمیختن با حق جدا مى‏ گردید بر کسانى که طالب حقّند پوشیده نمى‏ ماند و اگر حق از آمیزه باطل پاک و خالص مى‏ شد زبان دشمنان و معاندان از آن قطع مى‏ گردید)؛ «فَلَوْ أَنَّ الْبَاطِلَ خَلَصَ مِنْ مِزَاجِ الْحَقِّ لَمْ یَخْفَ عَلَى الْمُرْتَادِینَ(4) وَ لَوْ أَنَّ الْحَقَّ خَلَصَ مِنْ لَبْسِ الْبَاطِلِ انْقَطَعَتْ عَنْهُ أَلْسُنُ الْمُعَانِدِینَ» چه تعبیر جالب و گویایى، باطل اگر در شکل اصلیش نمایان شود خریدارى ندارد و حق اگر به صورت خالص عرضه شود زبان بهانه‏ جویان را قطع مى‏ کند، لذا بدیهى است نه حق خالص مشکل هوا پرستان را حل مى‏ کند؛ چرا که منافع آنها در باطل نهفته است و نه باطل خالص آنها را به مقصد مى‏ رساند؛ چرا که مردم از آنها حمایت نخواهند کرد. اینجاست که به سراغ آمیختن حق و باطل مى‏ روند، همان چیزى که تمام سیاستهاى مخرّب دنیا را مى‏ توان در آن خلاصه کرد.

امام علی(علیه السّلام) در این مورد مى‏ فرماید: (ولى بخشى از این گرفته مى‏ شود و بخشى از آن و این دو را به هم مى‏ آمیزند و در اینجا است که شیطان بر پیروان و دوستان خود مسلّط مى ‏شود و تنها کسانى که مشمول رحمت خدا بوده ‏اند از آن نجات مى ‏یابند!)؛ «وَ لَکِنْ یُؤْخَذُ مِنْ هَذَا ضِغْث‏(5) وَ مِنْ هَذَا ضِغْثٌ فَیُمْزَجَانِ فَهُنَالِکَ یَسْتَوْلِی الشَّیْطَانُ عَلَى أَوْلِیَائِهِ وَ یَنْجُو الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنى‏».
این تعبیر به خوبى نشان مى‏ دهد که آمیختن حق و باطل به یکدیگر مانع از شناخت باطل نیست، هر چند به دقّت و کنجکاوى یا پرسش از آگاهان نیاز دارد. به همین دلیل امام علی(علیه السّلام) مى‏ فرماید: در گیر و دار آمیزش حق و باطل شیطان بر دوستان و پیروانش چیره مى‏ شود و خدا جویانِ حق طلب از خطر گمراهى در این گونه جریانات در امانند. آرى مستضعفین فکرى و ساده لوحان ممکن است در این میان ناآگاهانه در دام شیطان بیفتند؛ در حالى که آنها نیز اگر رهبر و راهنمایى براى خود انتخاب مى‏ کردند گرفتار چنین سرنوشتى نمى‏ شدند. به این ترتیب مردم در برابر آمیزش حق و باطل به سه گروه تقسیم مى‏ شوند:
گروه اول همان «الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ الْحُسْنى»(6) و به تعبیر دیگر حق طلبان آگاه و مخلصند که به لطف پروردگار از توطئه‏ هاى شوم فتنه جویان در امانند. گروه دوم هوى پرستان بهانه‏ جو هستند که مى‏ خواهند به بهانه حق در راه باطل گام بگذارند و در واقع نیمه آگاهند و با پاى خود در دام شیطان مى ‏روند. گروه سوم افراد ساده لوحى هستند که تشخیص حق از باطل در این آمیزه خطرناک براى آنها مشکل است و ناآگاهانه گرفتار دام شیطان مى‏ شوند مگر این که در پناه رهبر آگاه و فرزانه ‏اى جاى گیرند.(7)