قرآن در نهج البلاغه

قرآن در نهج البلاغه

در نهج البلاغه 64 مورد از قرآن کریم یاد شده که موارد آن به نقل از کتاب نهج البلاغه موضوعی در ذیل آورده می شود. (البته ممکن است موارد دیگری هم باشد که در اینجا ذکر نشده است)

1. اخبار موجود در قرآن

ألا ان فیه علم ما یاتى، و الحدیث عن الماضى، و دواء دائکم، و نظم ما بینکم.
آگاه باشید! در این کتاب الهى است علم هر آنچه که خواهد آمد و سخن هر آنچه که گذشته است و دواى درد شما و نظم آنچه که در میان شما باید باشد.1

2. شفاعت قرآن

من شَفَع له القرآن یوم القیامة شُفّع فیه، و من مَحَل به القرآن یوم القیامة صُدّق علیه.
کسى را که قرآن در قیامت شفاعت کند، شفاعتش قبول شود و کسى که قرآن از او شکایت نماید، شکایتش پذیرفته مى شود.2

3. نورى تابناک

أنزل علیه الکتاب نورا لا تطفا مصابیحه و سراجا لا یخبو توقّده، و بحرا لا یدرک قعره، و منهاجا لا یضل نهجه، و شعاعا لا یظلم ضوءه، و فرقانا لا یخمد برهانه، و تبیانا لا تهدم أرکانه، و شفاء لا تخشى أسقامه، و عزا لا تهزم أنصاره، و حقا لا تخذل أعوانه.
خداوند قرآن را بر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرو فرستاد، در حالى که نورى است که قندیل هاى آن خاموش نمى شود و چراغى است که افروختن آن فرو نمى نشیند و دریایى است که ژرفاى آن پیدا نمى شود و راهى است که رفتن در آن گمراهى ندارد و شعاعى تابان است که روشنى آن پایان ندارد و جدا کننده حق و باطل است که دلیل و برهانش سست نمى گردد و بنایى است که پایه هاى آن ویران نمى شود و شفابخشى است که با وجود آن بیمارى ها موجب ترس و بیم نمى شود و ارجمندى است که یارانش ‍شکست نمى خورند و حقى است که مددکاران آن مغلوب نمى شود.3

4. هدایت به طریقه اى محکم

أیها الناس! انه من استنصح الله وُفّق، و من اتخذ قوله دلیلا هُدى للتى هى أقوم.
اى مردم! کسى که از خدا پند و خیر خویش را مسألت نماید، موفق گردد و هر کس که کلام خدا را براى خود راهنما اتخاذ کند به آن طریقه اى که محکم تر و راست تر است هدایت شود.4

5. تکامل دین در قرآن

أنزل علیک الکتاب تبیانا لکل شىء و عمّر فیکم نبیه ازمانا، حتى أکمل له و لکم فیما أنزل من کتابه دینه الذى رضى لنفسه.
خداوند قرآن را که در آن هر چیزى توضیح داده شده است براى شما فرو فرستاده و پیامبرش را مدتى در میان شما زنده نگه داشت تا دین خویش را که در کتابش آورده است و مورد پسند و خشنودى اوست براى او و شما کامل کرد.5

6. بر طرف کننده تاریکى

لا تُکشف الظلمات الا به.
تاریکى هاى نادانى و جهل جز به وسیله آن (قرآن) رفع نشود.6

7. شفیعى مقبول

اعلموا انه (القرآن) شافع مشفّع، و قائل مصدّق.
آگاه باشید! قرآن شفاعت کننده اى است که شفاعتش پذیرفته و گوینده اى است که سخنش تصدیق شود.7

8. وسیله راه یابى

ان لکم عَلَماً فاهتدوا بعلمکم.
حتمى است که براى شما نشانه اى است با آن نشانه هدایت شوید!8

9. بهار دل

ان الله سبحانه لم یعظ أحدا بمثل هذا القرآن فانه حبل الله المتین، و سببه الامین، و فیه ربیع القلب، و ینابیع العلم، و ما للقلب جلاء غیره.
خداى سبحان هیچ کس را به چیزى چون قرآن اندرز نداده است، زیرا آن ریسمان استوار خداست و واسطه امین و درستکار اوست. در قرآن بهار دل است و چشمه هاى دانش و براى دل جز آن صیقلى وجود ندارد.9

10. ریسمان محکم الهى

شرح و تفسیر خطبه 11 نهج البلاغه

و من کلام له (علیه السلام) لابنه محمد ابن الحنفیة لما أعطاه الرایة یوم الجمل:

تَزُولُ الْجِبَالُ وَ لَا تَزُلْ، عَضَّ عَلَى نَاجِذِکَ، أَعِرِ اللَّهَ جُمْجُمَتَکَ، تِدْ فِی الْأَرْضِ قَدَمَکَ، ارْمِ بِبَصَرِکَ أَقْصَى الْقَوْمِ وَ غُضَّ بَصَرَکَ، وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّصْرَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ.

ترجمه

موضوع: آموزش نظامى

(در جنگ جمل سال 36 هجرى روز پنجشنبه 15 جمادى الآخر هنگام دادن پرچم به دست فرزندش محمد حنفیّه(1) فرمود):

اگر کوه ها از جاى کنده شوند تو ثابت و استوار باش، دندان ها را برهم به فشار، کاسه سرت را به خدا عاریت ده، پاى بر زمین میخکوب کن، به صفوف پایانى لشکر دشمن بنگر، از فراوانى دشمن چشم بپوش، و بدان که پیروزى از سوى خداى سبحان است. 

_________________________
(1) محمّد حنفیّه مادرش خوله، دختر جعفر بن قیس بود، و جنگ جمل در ماه جمادى الآخر سال 36 هجرى اتّفاق افتاد.

---

شرح و تفسیر

و من کلام له علیه السّلام لابنه محمّد بن الحنفیّه لمّا اعطاه الرّایة یوم الجمل:
این سخن را على (ع) به فرزندش «محمّد بن حنفیّة» فرمود، در آن هنگام که پرچم را در روز جنگ «جمل» به دست او سپرد.

خطبه در یک نگاه:
از روایات به خوبى استفاده مى شود که امیر مؤمنان على (ع) اصرار زیادى داشت که در میدان «جمل» جنگى صورت نگیرد و خون مسلمین بر صفحه آن ریخته نشود. و نیز آمده است که در آن روز پرچم را به دست «محمد بن حنفیه» داد سپس در فاصله میان نماز صبح تا ظهر، پیوسته آنها را دعوت به صلح و اصلاح و بازگشت به پیمان و بیعت مى کرد. و خطاب به «عایشه» کرد و فرمود: «خداوند در قرآن مجید، تو (و سایر همسران پیامبر را) دستور داده است که در خانه هایتان بمانید (و آلت دست این و آن نشوید)! تقواى الهى پیشه کن و به خانه ات باز گرد و فرمان خدا را اطاعت کن! بعد رو به «طلحه» و «زبیر» کرد و فرمود: «شما همسران خود را در خانه پنهان کرده اید، ولى همسر رسول خدا (ص) را به میدان، در برابر همه آورده اید! شما مردم را تحریک مى کنید و مى گویید ما براى خونخواهى «عثمان» این جا آمده ایم و مى خواهیم خلافت، شورایى شود (در حالى که مردم انتخاب خود را کرده و خود شما نیز بیعت نموده اید)! به «زبیر» فرمود: «آیا به خاطر دارى که روزى در مدینه من و تو با هم بودیم و تو با من سخن مى گفتى و تبسّمى بر لب داشتى، پیامبر از تو پرسید آیا على را دوست دارى؟ تو گفتى چگونه او را دوست نداشته باشم در حالى که میان من و او، هم خویشاوندى و هم محبّت الهى است در حدّى که در باره دیگرى نیست! در این جا پیامبر (ص) فرمود: تو در آینده با او پیکار خواهى کرد، در حالى که ظالم هستى! تو گفتى پناه مى برم به خدا از چنین کارى»! باز هم على (ع) به نصیحت ادامه داد و به پیشگاه خداوند عرضه داشت: «خداوندا من بر اینان اتمام حجّت کردم و مهلتشان دادم تو شاهد و گواه باش!» سپس قرآن را گرفت و به دست «مسلم مجاشعى» داد و فرمود: «این آیه را براى آنها بخوان: وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما ...، اگر دو گروه از مؤمنان با هم پیکار کنند در میان آنها صلح برقرار سازید». او به لشکرگاه دشمن نزدیک شد و قرآن را به دست راست گرفت و آیه را خواند. آنها حمله کردند و دست راست او را قطع نمودند. قرآن را به دست چپ داد، دست چپش را قطع کردند. با دندان گرفت او را کشتند. این جا بود که على (ع) فرمود: «هم اکنون پیکار کردن با این گردنکشان براى ما گواراست»! در این جا بود که سخن بالا را خطاب به «محمّد بن حنفیّه» بیان فرمود.
به هر حال در این خطبه امام (ع) رموز مهمّى از فنون جنگ و نکته هایى را که از نظر روانى و جسمى در یک سرباز مسلمان اثر مى گذارد و او را شجاع و آماده براى پیکار مى کند، بیان مى فرماید.
این کلام مشتمل بر هفت جمله است: در جمله اوّل یک دستور کلّى در باره مقاومت در میدان نبرد مى دهد و سپس در پنج جمله دیگر انگشت روى جزئیات و ریزه کاریها و امورى که تأثیر در استقامت و پیروزى دارد مى گذارد و در هفتمین و آخرین جمله، توجّه به پروردگار و توکّل بر ذات پاک او و این که پیروزى در هر حال از سوى اوست را مطرح مى فرماید تا با قدرت و قوّت ایمان، مشکلات و سختیهاى جنگ قابل تحمّل شود و روحیّه نبرد در حدّ اعلى براى مبارزه با دشمن قرار گیرد.
***
همچون کوه استوار باش!

حکمت 50 نهج البلاغه - خوشرویی و جذب دلها

حکمت ۵۰ نهج الباغه ؛ راه جذب دلها (اخلاقى ، اجتماعى)

قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِیَّةٌ، فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ.

امام(علیه السلام) فرمود:دلهاى انسان ها وحشى و رمنده است، هرکس با آنها انس گیرد رو به سوى او مى کنند!

---

شرح و تفسیر

راه تسخیر دل ها امام در این کلام حکمت آمیز درس مهمى براى صید دل ها و جلب و جذب دوستان مى دهد. مى فرماید: «دل هاى انسان ها وحشى و رمنده است هرکس با آنها انس گیرد رو به سوى او مى کنند»; (قُلُوبُ الرِّجَالِ وَحْشِیَّةٌ، فَمَنْ تَأَلَّفَهَا أَقْبَلَتْ عَلَیْهِ). اشاره به اینکه انسان، نسبت به کسانى که نمى شناسد نوعى احساس بیگانگى مى کند; ولى اگر طرف مقابل از طریق محبت وارد شود در برابر او رام مى شود. به گفته بعضى از شارحان نهج البلاغه این مطلب براى انسانى که تازه در شهر یا در محله اى وارد مى شود و سکنا گزیند کاملاً محسوس است او حتى از همسایگان نزدیکش فاصله مى گیرد اما اگر چند بار با او سلام و علیک کنند و به دیدارش بروند و هدیه اى برایش بفرستند رابطه دوستى آنها مستحکم مى شود. آنچه بعضى پنداشته اند که این کلام حکمت آمیز با اصل مدنىّ بالتبع بودن انسان سازگار نیست اشتباه بزرگى است. درست که انسان ذاتاً روح اجتماعى دارد و نمى تواند تنها زندگى کند و تمام پیشرفت ها و موفقیت ها بشر در سایه همین روح اجتماعى است; ولى این بدان معنا نیست که در برابر هر فرد ناشناخته اى اظهار محبت و دوستى کند و با او الفت بگیرد; الفت گرفتن احتیاج به مقدمات دارد همان گونه که عداوت و دشمنى نیز مقدماتى مى خواهد و نظر امام(علیه السلام)به این حقیقت است که در روایات دیگرى نیز وارد شده و در گفتار معروف: «الاْنْسانُ عَبیدُ الاْحْسانِ; انسان بنده احسان است» منعکس است. شاعر عرب نیز مى گوید: وَإنّى لَوَحْشِىٌّ إذا ما زَجَرْتَنی *** وَإنّى إذا ألَّفْتَنی لاََلُوفٌ هنگامى که از من دورى کنى من از تو رمیده مى شوم ولى هنگامى که از در الفت در آیى با تو الفت مى گیرم. این که در بعضى از شروح به واسطه حل نشدن مشکل «مدنىٌّ بالطبع» بودن انسان یا وحشى بودن قلوب این تفسیر را پذیرفته اند که منظور از «رجال» همه انسان ها نیستند بلکه افراد بزرگ و قدرتمندِ اجتماع اند، تفسیر نادرستى به نظر مى رسد، زیرا ظاهر عبارت اشاره به همه یا اغلب انسان هاست نه گروه اندکى. شاهد این سخن حدیثى است که از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نقل شده که فرمود: «ثَلاَثٌ یُصْفِینَ وُدَّ الْمَرْءِ لاَِخِیهِ الْمُسْلِمِ یَلْقَاهُ بِالْبُشْرِ إِذَا لَقِیَهُ وَیُوَسِّعُ لَهُ فِی الْمَجْلِسِ إِذَا جَلَسَ إِلَیْهِ وَیَدْعُوهُ بِأَحَبِّ الاَْسْمَاءِ إِلَیْهِ; سه چیز است که محبت انسان را نسبت به برادر دینى اش صفا مى بخشد با چهره گشاده با او روبرو شود و در مجلس جاى مناسب به او دهد و او را به محبوب ترین نام هایش صدا بزند».

منبع اصلی: پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

به نقل از : پایگاه حجت الاسلام اروجی

ایمان در نهج البلاغه

1. از نشانه هاى ایمان

الایمان ان تؤثر الصدق حیث یضرّک على الکذب حیث ینفعک، و أن لا یکون فى حدیثک فضل عن عملک، و ان تتقى الله فى حدیث غیرک.
ایمان آن است که راست گفتن را بر دروغگویى ترجیح دهى، اگر چه آن راست به زیان تو باشد و آن دروغ به سودت و دیگر آن که گفتار تو بیشتر از کردارت نباشد و در سخن گفتن در مورد دیگرى از خدا بترسى. حکمت 458

2. چون نقطه اى سفید در دل

ان الایمان یبدو لُمظَةً فى القلب، کلما ازداد الایمان ازدادت اللُمظة.
ایمان در دل آدمى چون نقطه اى سفید پدید مى شود و هر چه بر ایمان افزوده مى شود آن نقطه هم فزونى گیرد. حکمت 262

 3. شناخت با دل

الایمان معرفة بالقلب.
ایمان، شناخت با دل است. حکمت 227

 4. اصلاحگر قلوب

قال رسول الله صلى الله علیه و آله: لا یستقیم ایمان عبد حتى یستقیم قلبه، و لا یستقیم قلبه حتى یستقیم لسانه.
پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله فرمودند: ایمان هیچ بنده اى تکمیل نمى شود مگر این که قلب او در مسیر حق، استقامت داشته باشد و قلب او از استقامت محروم است مگر اینکه زبانش در مسیر حق استوار گردد .ملحقات نهج البلاغه

5. برترین ایمان

لا ایمان کالحیاء و الصبر.
هیچ ایمانى همانند حیا و صبر نیست. حکمت 113

 6. سه مرحله ایمان

الایمان معرفة بالقلب و اقرار باللسان و عمل بالأرکان.
ایمان، شناخت و معرفت با قلب (عقل) و اقرار به زبان و عمل کردن به اعضا و جوارح است. حکمت 227

7. فلسفه ایمان

فرض الله الایمان تطهیراً من الشرک.
خداوند ایمان را براى پاک شدن دل از شرک واجب گردانید.حکمت 152 

8. اعتماد بر الطاف خدایى

لا یصدُقُ ایمانُ عبد، حتى یکون بما فى ید الله اوثقَ منه بما فى یده.
ایمان بنده اى تصدیق و تایید نمى شود مگر به آنچه در دست خداست اعتماد بیشترى داشته باشد از آنچه در دست خود اوست. حکمت 310

9. حفظ ایمان با صدقه

سُوسُوا ایمانکم بالصدقه.
ایمانتان را با دادن صدقه دادن حفظ کنید. حکمت 146

10. ایمان فرشتگان

لم ترمِ الشکوک بنوازعها عزیمة ایمانهم، و لم تعترک الظنون على معاقد یقینهم.
در وصف فرشتگان مى فرماید: ایمان استوار آنان آماج تیرهاى شک و تردید قرار نمى گیرد و گمان ها بر یقین و باور استوارشان هجوم نمى برند. خطبه 91

 .11ایمان پایدار

فمِن الایمان ما یکون ثابتا مستقرا فى القلوب و منه ما یکون عوارىّ بین القلوب و الصدور الى اجل معلوم. فاذا کانت لکم برءاة من احد فقِفوه حتى یحضره الموت، فعند ذلک یقعُ حدّ البراءة.
قسمى از ایمان در دل ها استوار و پابرجاست و قسمتى دیگر میان دل ها و سینه ها تا زمانى معلوم (هنگام مرگ) عاریه است و ناپایدار، پس اگر از کسى بیزارید او را واگذارید تا مرگش فرا رسد (درباره کفر و ایمان او حکم نکنید شاید در لحظه آخر ایمان حقیقى پیدا کرد) در آن وقت سزاوار بیزارى مى گردد. خطبه 189

12. چهار تکیه گاه ایمان

الایمان على اربع دعائم: على الصبر، و الیقین، و العدل، و الجهاد... و الیقین منها على اربع شعب: على تبصره الفطنه، و تأوّل الحکمه، و موعظه العبره، و سنّة الاولین. فمن تبصّر فى الفطنه تبیّنت له الحکمة و من تبیّنت له الحکمة عرف العبره؛ و من عرف العبره فکانما کان فى الاولین.
ایمان بر چهار تکیه گاه استوار است: بر صبر و یقین و عدل و جهاد... یقین خود چهار شعبه دارد: بینش هوشیارانه، رسیدن به حقایق، عبرت گرفتن از دیگران و سنت پیشینیان؛ زیرا، هر که بینش هوشیارانه یافت، حکمت بر او آشکار گشت و هر که حکمت بر او آشکار شد، پند و عبرت گرفتن را شناخت و هر که پند و عبرت آموزى را شناخت، چنان است که در میان پیشینیان بوده باشد. حکمت 31

13. چراغ نورانى ایمان

الایمان سبیل ابلج المنهاج، انور السراج. فبِالإیمان یُستدلّ على الصالحات، و بالصالحات یُستدلّ على الایمان، و بالایمان یُعمَر العِلم.
ایمان، روشن ترین راه و نورانى ترین چراغ است، پس انسان در پرتو ایمان به سوى اعمال شایسته راهنمایى مى شود و با اعمال شایسته به ایمان استدلال مى شود، و با ایمان، علم و دانش آباد مى گردد. خطبه 156

14. برترین وسیله توسل

ان افضل ما توسل به المتوسلون الى الله سبحانه و تعالى، الایمان به و برسوله... و صلة الرحم فانها مَثراة فى المال، مَنسأة فى الاجل.
برترین وسیله اى که متوسلین به خدا به آن چنگ مى زنند ایمان به خدا و پیامبر اوست، و پیوند با خویشان مال را زیاد و مرگ را به تأخیر مى اندازد .خطبه 110

15. رشته اصلى ایمان

اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له، شهاده ممتحنا اخلاصها... فانها عزیمة الایمان، و فاتحة الاحسان، و مرضاة الرحمن، و مَدحَرة الشیطان.
گواهى مى دهم که خدایى جز الله نیست، یگانه است و بى شریک، گواهى که خلوص آن آزموده شده است... این گواهى رشته اصلى ایمان است و آغاز احسان و مایه خشنودى خداى رحمان و دورى از مهلکه شیطان است. خطبه 2

16. زبان استوار و ایمان استوار

قال رسول الله صلى الله علیه و آله: لا یستقیم ایمان عبد حتى یستقیم قلبه و لا یستقیم قلبه حتى یستقیم لسانه، فمن استطاع منکم ان یلقى الله تعالى و هو نقى الراحه من دماء المسلمین و اموالهم، سلیم اللسان من اعراضهم، فلیفعل.
رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: ایمان هیچ بنده اى تکمیل نمى شود مگر این که قلب او در مسیر حق استقامت داشته باشد و قلب او از استقامت محروم است تا زبانش در مسیر حق استوار گردد. پس هر کس از شما بتواند به دیدار خداوند متعال نایل گردد، با دستى پاک از خون هاى مسلمانان و اموال آنان و با زبانى سالم از اهانت به نوامیس آنان، چنین کند. خطبه 176

_________________
منبع: نهج البلاغه موضوعى؛ عباس عزیزى

در باره نهج البلاغه ، تاریخ و انگیزه تألیف ، دلایل نامگذاری

نَهجُ البَلاغه، برگزیده‌ای از گفته‌ها و نوشته‌های امیرالمومنین(ع) که سید رضی در اواخر قرن چهارم قمری آنها را گردآورده است. معیار او در انتخاب، بلاغت ادبی بوده است. سید رضی که شاعری بزرگ و ادیبی سرشناس بوده و آثار برجسته‌ای دارد، این اثر را مایه مباهات خود خوانده است. بلاغت سخنان امام علی(ع) در میان ادیبان طراز اول عرب نفوذ بسیاری کرده است.

نهج البلاغه در سه قسمت دسته‌بندی شده است: خطبه‌ها، نامه‌ها، کلمات قصار. امام در بسیاری از خطبه‌‌ها، مردم را به انجام اوامر الهی و ترک محرمات فرامی‌خواند و در بخشی از نامه‌ها که خطاب به فرمانداران است، آنها را به رعایت حق مردمان سفارش می‌کند. کلمات قصار نهج البلاغه، مجموعه‌ای از سخنان حیکمانه و پندآموز است که در اوج بلاغت ادبی بیان شده است.

این کتاب، به زبان‌های گوناگون ترجمه شده و شرح‌های متعددی توسط دانشمندان شیعه و سنی بر آن نگاشته شده است.

تاریخ، انگیزه تألیف و دلایل نامگذاری

امام علی(ع):
«چندانکه زمانه رام توست آن را آسان گیر و به امید بیشتر، خطر را بر خود مپذیر.»

نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، نامه ۳۱، ص ۳۰۵.

• تاریخ تألیف

بر اساس گزارش آقابزرگ تهرانی، سید رضی در رجب سال ۴۰۰ هجری قمری از تألیف این کتاب فراغت یافت.^[۱]

• انگیزه تألیف

سید رضی در مقدمه نهج‌البلاغه می‌نویسد:

در عنفوان جوانی و زمان طراوت و تازگی نهال زندگانی، به تألیف کتاب خصائص الائمه پرداختم؛ در خصوصیات اخلاق و صفات امامان(ع)، مشتمل بر محاسن اخبار و جواهر گفتار ایشان بود... در پایان کتاب، فصلی بود متضمن سخنان شیوا و کوتاه آن حضرت(ع) در مواعظ، حکم و امثال، آداب، و این غیر از خطبه‌های بلند و نامه‌های مبسوط او بود. جمعی از یاران و برادران، آنچه را که در آن فصل آمده بود، پسندیدند و نیکو شمردند. در حالی که از آن همه الفاظ بدیع و معانی بلند و تابناک در شگفت شده بودند، از من خواستند که تألیف کتابی را بیاغازم که گزیده‌ای از سخنان او را دربرداشته باشد، از همه انواع سخن او، اعمّ از خطبه‌ها و نامه‌ها و مواعظ و آداب... من خواهش آنان را اجابت کردم... .^[۲]

• نامگذاری نهج البلاغه

«نَهْج» به معنای راه آشکار است.^[۳] بنابراین نهج البلاغه به معنای «راه و طریق آشکار بلاغت» است.

سید رضی در مقدمه کتاب می‌گوید:

آن را نهج البلاغه نامیدم؛ زیرا درهای بلاغت را به روی کسی که بخواهد در آن نظر کند، می‌گشاید و طالبان آن را بدان فرا می‌خواند... در اثنای آن بسی سخنان شیوا و شگفت‌انگیز در توحید و عدل و منزه ساختن باریتعالی از شباهت به آفریدگان آمده است؛ در سلک عباراتی که تشنه‌کامان را سیراب کند و بیماران را شفا بخشد و هر شک و شبهه‌ای را از دل بزداید.^[۴]

شیخ محمد عبده، مفتی و از علمای اهل سنت مصر، در مقدمه شرحی که بر نهج‌البلاغه نوشته، می‌گوید:

اسمی را سراغ ندارم که در دلالت بر معنا از این اسم سزاوارتر باشد. در توان من نیست که این کتاب را بیش از آنچه این اسم بر آن دلالت می‌کند توصیف کنم...^[۵]

محتوای نهج البلاغه

سید رضی سخنان امام‌علی(ع) را در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها گردآورده که در نسخه‌های مختلف با اندکی اختلاف در شماره آمده‌اند. بر اساس شماره‌گزاری المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه شمار خطبه‌ها ۲۴۱، نامه‌ها ۷۹ وکلمات قصار نهج البلاغه ۴۸۰ است.^[۶] همچنین وی در مقدمه نهج‌البلاغه می‌نویسد که اگر در فصل‌هایی مطالب باهم هماهنگ نیستند، به این دلیل است که پیوستگی در آنها لحاظ نشده و فقط به دلیل بلاغت و دلپذیر بودن آمده‌اند. وی همچنین دلیل تردید در برخی کلمات و عبارات را نقل‌های مختلف عنوان کرده است.^[۷]

خطبه ها	241
نامه ها	79
کلمات قصار (حکمت ها)	480

خطبه‌ها

نهج البلاغه دائرة المعارف‌گونه‌ای از فرهنگ اسلامی و شامل موضوعاتی چون خداشناسی و جهان فرشتگان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار است؛ اما نکته اصلی این است که در سراسر این سخنان، خواست امام تدریس علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی و یا تاریخی نیست.^[۸]

سخنان علی(ع) در مطرح‌کردن این‌گونه بحث‌ها، همچون قرآن کریم است که به زبان موعظه از هر پدیده محسوس یا معقولی نمونه‌ای روشن و قابل درک در پیش چشم شنونده قرار می‌دهد، سپس آرام‌آرام او را با خود به سر منزلی می‌برد که باید بدان برسد، به درگاه خدا و آستان پروردگار یکتا.

آنجا که سخن در خلقت آسمان و زمین و آفتاب و ماه و ستاره و کوه‌هاست، به زبان اندرز یاد می‌دهد که آنچه آفریدگار به آفریدگان بخشیده خیر محض است؛ اما انسان ناسپاس حق این همه نعمت را نمی‌گزارد و از راه خدا به راه شیطان روی می‌آورد و بخشش الهی را در راه انگیختن شر و برپاکردن فتنه صرف می‌کند، و آنجا که تذکار داستان پیشینیان است، به حاضران تعلیم می‌دهد که روزگار آیینه عبرت است و گذشته را در آن توان دید؛ اما عبرت‌گیرنده کی و چه کسی است؟ ببینید امت‌های از میان رفته و در زیر خاک خفته چه کردند و چه دیدند کار نیک آنان را تقلید کنید و از ارتکاب کار زشتی که به نابودی آنان منتهی گشت بپرهیزید.^[۹]

در خلال این اندرزها گاهی هم به اصحاب خود می‌نگرد و به حال و کردار آنان می‌اندیشد، ناگهان کوهی از اندوه و دریغ بر دل او فرود می‌آید و آن هنگامی است که دیده حقیقت بین را از مردمی که پای منبرش نشسته‌اند می‌گرداند، و به افقی دورتر می‌گشاید به روزگار محمد(ص) و یاران پاکدل او که با اعتقاد به خدا و روز رستاخیز نصرت دین را بر سود دنیای خود مقدم داشتند. دیگر بار به جمع حاضران می‌پردازد و می‌بیند هنوز از آن زمان بیش از سی سال نگذشته است، چه شد که در این فاصله کوتاه مسلمان نماها جای مسلمانان راستین نشسته‌اند؟ مردمی که چون دنیا به روی آنان خندید خدا را فراموش و امام خود را نافرمانی کردند. آن مردم که گردنها را می‌کشیدند و بر خود می‌بالیدند که ما در راه خدا شهید داده‌ایم و خود نیز در آرزوی شهادتیم کجا رفتند؟ چرا اینان که گرد مرا گرفته‌اند تن آسانی را بر کشته شدن در راه دین ترجیح می‌دهند و هر یک می‌کوشد تا این وظیفه دینی را به گردن دیگری اندازد؟ به مساوات و ایثار مسلمانان در صدر اسلام می‌نگرد که چگونه دیگری را بر خود مقدم می‌داشتند و می‌کوشیدند خود را از آلوده شدن به مال دنیا پاک نگاه دارند. اکنون چرا اینان مال اندوز و دنیاپرست شده‌اند؟ این نمونه‌ها و دهها نمونه دیگر محتوای خطبه‌های امام است.^[۱۰]

همچنین ببینید:  فهرست خطبه‌های نهج البلاغه

نامه‌ها

نامه‌ها بیشتر دستور کار حکمرانان است که: چگونه با طبقات مردم رفتار کنند و چه‌سان در نگهبانی خزانۀ ملت بکوشند. در هزینه، صرفه و صلاح جامعه را در نظر بگیرند. اما مضمون این نامه‌ها، دستور حاکم نیمی از پهنه مسکونی جهان آن روز که به عاملان زیردست خود فرمان می‌دهد، نیست، نوشته پدری مهربان، سالخورده و سرد و گرم روزگار چشیده است که به فرزندان نورس خویش می‌آموزد تا در نبرد زندگی چگونه با مشکلات روبرو شوند.^[۱۱]

کلمات قصار

«هرگاه خدا بنده‌ای را خوار دارد، او را از (آموختن) علم برکنار دارد.»

نهج البلاغه، کلمات قصار، ترجمه شهیدی، ص۴۱۴.

در این قسمت، گزیده سخنان حکمت آمیز امیرمؤمنان(ع) و پندهایش و نیز پاسخ پرسشها و گفتارهای کوتاه وی آمده است.^[۱۲]

منبع: ویکی شیعه

مروری بر ترجمه‌ های فارسی نهج‌ البلاغه در گذر تاریخ

اواخر قرن چهارم هجری که سخنان امام علی (ع) توسط سید رضی گردآوری شد، تاکنون و به‌ویژه در قرن اخیر، ترجمه‌های فارسی بسیاری از این کتاب شریف انجام شده است. در این نوشتار با مرور تاریخچه‌ای از نخستین ترجمه‌های «نهج‌البلاغه»، برخی از مشهورترین ترجمه‌های فارسی این کتاب معرفی شده‌اند.

به گزارش فرهنگ امروز به نقل از ایبنا؛ نخستین گردآورنده کلمات قصار، علی ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، صاحب «بیان و تبیین» (درگذشت ۲۵۵ ه. ق) است. وی ۱۰۰ کلمه از کلمات قصار امیرالمومنین (ع) را انتخاب و آن‌را «مطلوب کل طالب من کلام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب» نامگذاری کرد.
 
تاریخ‌نگاران و محدثان دیگری نیز به گردآوری سخنان و اندرزهای حضرت علی (ع) اقدام کرده‌اند که در این زمینه می‌توان از قاضی محمد بن سلامه معروف به قضاعی نام برد که مجموعه‌ای از سخنان امیرالمؤمنین (ع) را به نام «دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم» گردآوری کرده‌است. ترجمه این کتاب به زبان فارسی نیز به نام «قانون» چاپ شده‌ است. بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌های نهج‌البلاغه پیش از آن در کتاب «الغارات» تالیف ابواسحاق ثقفی کوفی، از دانشمندان قرن سوم (متوفی ۲۸۳ هجری قمری) آمده ‌است.
 
علی بن حسین مسعودی مورخ بزرگ که حدود ۱۰۰ سال پیش از سید رضی می‌زیست (اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم) در جلد دوم کتاب معروف خود «مروج الذهب» نوشته است: «آنچه مردم از خطابه‌های علی در مقامات و حوادث مختلف حفظ کرده‌اند، بالغ بر چهارصد و هشتاد و اندی می‌شود. علی آن خطابه‌ها را بالبداهه و بدون یادداشت و پیشنویس بیان و انشا می‌کرد و مردم هم الفاظ آن را می‌گرفتند و عملاً نیز از آن بهره‌مند می‌شدند.» این بیان نشان می دهد که خطابه‌های علی (ع) فراوان بوده که سید رضی از این میان تنها ۲۳۹ خطبه را نقل کرده که جنبه ادبی قویتری را به انتخاب و تشخیص وی داشته‌ است.
 
کتاب‌های تحقیقی بسیار کاملی در مورد اسناد و مدارک «نهج‌البلاغه» منتشر شده که از جمله مهمترین آن‌ها می‌توان به «روات و محدثین نهج‌البلاغه» تالیف محمد دشتی و همکاران، «استناد نهج‌البلاغه» تالیف امتیاز علی‌خان عرشی و ترجمه آیت‌الله‌زاده شیرازی و «مصادر نهج‌البلاغه» تألیف سید عبدالزهرا حسینی اشاره کرد.
 
ترجمه‌های فارسی «نهج‌البلاغه» در لابه‌لای صفحات تاریخ

عهدنامه مالک اشتر روشن ترین دلیل برای اثبات نظریه ولایت فقیه است

به گزارش خبرگزاری «حوزه»، معظم له در دیدار آیت الله دین پرور و اعضای کنگره بین المللی نهج البلاغه، اظهار داشتند: نهج البلاغه حقیقتا دریای عظیمی است که بعد از قرآن، جامع ترین و مهمترین کتاب در ابعاد گوناگون است.
این مرجع تقلید ابراز داشتند: کلام حضرت امیر(ع)، در هر موضوعی گوهربار است و خداوند متعال این توفیق با ارزش را به تبیین کنندگان نهج البلاغه عطا فرموده که در این راه قدم بردارند.
ایشان خاطرنشان ساختند: سند نهج البلاغه همانند قرآن است و نیازی به بحث در سند آن نیست؛ چراکه در طول قرون بر حقانیت آن اعتراف شده است.
حضرت آیت الله نوری همدانی تصریح کردند: مهمترین دلیل بر تأیید ولایت فقیه در عهدنامه مالک اشتر آمده و این خود نشانگر عظمت این عهدنامه می باشد.
این استاد خارج فقه حوزه بیان داشتند: باید تلاش شود تا از کتاب نهج البلاغه در مباحث اخلاقی بهره برداری شود ، این کتاب را به جهانیان عرضه کنیم ؛ چرا که از عظمت بالایی برخوردار است.

مقدمه‌ سید رضی(ره) در نهج البلاغه

مقدمه‌ سید رضی(ره) در نهج البلاغه

ستایش خدا را سزاست که حمد را بهای نعمت‌ها و پناهگاه از بلاها، و وسیله‌ی رسیدن به نعمتها و بهشت جاویدان و موجب افزایش احسان و کرمش قرار داده است. درود بر پیامبر رحمت و پیشوای رهبران الهی و چراغ روشنی‌بخش امت که ریشه‌های وجود بزرگوار و درخت اصل و نسبش پربرگ و پرثمر بوده است؛ و درود بر اهل بیتش که چراغ‌های روشنی‌بخش تاریکی‌ها و وسیله‌ی نجات امت‌ها و نشانه‌های روشن دین و مرکز ثقل فضیلت و برتری‌اند.
درود بر همه‌ی آنان باد؛ درودی که با فضل و بزرگواری آنها برابری کند و پاداش اعمال آنها قرار گیرد؛ پاداشی که مناسب با پاکیزگی اصل و فرع ایشان است.
درود بر آنان باد تا زمانی که سفیده‌ی صبح گریبان شب را می‌شکافد و ستارگان طلوع و غروب می‌کنند.
چگونگی پیدایش کتاب نهج البلاغه
در آغاز جوانی و طراوت زندگی، دست به تألیف کتابی در «خصایص و ویژگی‌های ائمه ـ علیهم السلام ـ» زدم که مشتمل بر خبرهای جالب و سخنان برجسته‌ی آنها بود.
انگیزه‌ی این عمل را در آغاز آن کتاب یادآور شده و آن را آغاز سخن قرار داده‌ام.
پس از گرد آوردن خصایص امیر مؤمنان ـ علیه السّلام ـ ، در اثر مشکلات و حوادث روزگار، از اتمام کتاب باز ماندم.

مروری بر زندگانی سید رضی (ره) مولف نهج البلاغه

آشنائى با مولف نهج البلاغه

مروری بر زندگانی سید رضی (ره)

عصر طلایی تمدن اسلامی
قرن چهارم هجری را باید «عصر طلایی تاریخ تمدن اسلامی» نامید؛ عصری که با وضع جدید سیاسی اجتماعی در زمان خلفای عباسی و قدرت یافتن جریان‎های شیعی دیلمیان و آل بویه و تضارب افکار و اندیشه‎های سیاسی و اجتماعی، اوضاع جدیدی برای ارائه آثار و اندیشه‎ها فراهم شد؛ عصری که در مرکز خلافت اسلامی «بغداد» اندیشمندان بزرگ ـ اعم از شیعی و سنّی و زیدی و اسماعیلی و حتی متفکران اقوام و ملل مختلف غیر مسلمان ـ در زمینه‎های مختلف علوم و فنون به عرضة دیدگاهها و نظریات خود پرداختند و آثار بدیعی را پدید آوردند و برای آیندگان به یادگار نهادند. مرحوم سید رضی در چنین عصری به دنیا آمد.
زادگاه و خانواده
نام سید رضی «محمد» کنیه‎اش «ابوالحسن» ملقبت به «سید رضی» یا «شریف رضی» بود که در سال 359 ق. در بغداد به دنیا آمد و در سال 406 ق. در سن 47 سالگی از دنیا رحلت فرمود.
خاندان سید رضی یکی از خاندان‎های بزرگ علمی و دینی و پارسای شیعة امامیّه است که نسبش به پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ و فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ می‎رسد.
وی از جانب پدر با پنج واسطه به حضرت موسی بن جعفر امام هفتم ـ علیه السّلام ـ می‎رسد به همین جهت او را موسوی نیز می‎خوانند و از جانب مادر به امام حسین ـ علیه السّلام ـ منتسب می‎شود از این رو او را «ذو الحسبین» نیز می‎گویند، که خود در جاهای مختلف از جمله در اشعار خود به اجداد و به حسب و نسب خویش افتخار می‎کند.
پدر...

نهج البلاغه (متن و ترجمه و شروح)